27.8.13

Il Sogno nel Rinascimento

Το Όνειρο στην Αναγέννηση
Μια έκθεση στη Φλωρεντία αποκαλύπτει τον Ερμητικό Ουμανισμό

Il Sogno nel Rinascimento στη Galleria Palatina του Παλάτσο Πίτι (21 Μαίου – 15 Σεπτεμβρίου 2013)


Λορέντσο Λότο, Απόλλων κοιμώμενος (Μουσείο Καλών Τεχνών της Βουδαπέστης)


Τί θα μπορούσε να είναι μια έκθεση με θέμα το όνειρο στην Αναγέννηση; Θα μπορούσε να είναι μια ανθολογία έργων που απεικονίζουν όνειρα και εφιάλτες, οράματα θρησκευτικά ή μυθολογικά, υπό το σκεπτικό ότι η ζωγραφική είναι ένας καθρέφτης της κοινωνίας μιας ορισμένης εποχής, και τα όνειρα επίσης. Μια τέτοια οπτική γωνία, που σταματά στο κοινωνικό και ψυχολογικό πεδίο, θα ήταν ιδιαίτερα περιοριστική για μια τέχνη τόσο πλούσια σε επίπεδο συμβολικό όπως η αναγεννησιακή ζωγραφική. Μολονότι η ιστορική ψυχολογία (καλώς) δεν παραγνωρίζεται, ευτυχώς η έκθεση της Φλωρεντίας προχωρά πολύ πιο πέρα εξερευνώντας τους συμβολικούς κώδικες της ζωγραφικής και τις πηγές τους στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία.

Η έκθεση χωρίζεται σε επτά ενότητες. Η πρώτη, με τίτλο La Notte, αναφέρεται στην Αλληγορία της Νύχτας ενώ η δεύτερη, με τίτλο La Vacanza dell'Anima (Η Ανάπαυση της Ψυχής) και υπότιτλο dormire sognare forse...(Άμλετ : To sleep, perchance to dream), allegorie, visioni dell Aldilà (αλληγορίες, οράματα του Επέκεινα), έχει ως άξονα την απελευθέρωση της ψυχής από τα δεσμά του σώματος κατά τη διάρκεια του ονείρου (ή της έκστασης) και παίρνει την ονομασία της από την νεοπλατωνικών καταβολών θεωρία του Μαρσίλιο Φιτσίνο για την vacatio animae, που επηρέασε σημαντικά τους καλλιτέχνες της εποχής. Ανάμεσα στα ιταλικά, ως επί το πλείστον, έργα της ενότητας βρίσκεται Το όνειρο του ιππότη του Ραφαέλο, από την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Η βιβλική θεματολογία περιλαμβάνει έναν πίνακα που θα πρέπει να αναφερθεί, ενός ζωγράφου που είναι γνωστός μόνο στους ειδικούς, του Ludovico Cardi, του λεγόμενου Cigoli, με θέμα την Κλίμακα του Ιακώβ.


Κορέτζιο, Η Αφροδίτη και ο Έρωτας παρακολουθούνται από έναν σάτυρο (Μουσείο του Λούβρου)
 
Στην τρίτη ενότητα, Quando l' artista sogna (Όταν ο καλλιτέχνης ονειρεύεται), εκτίθεται ένα σχέδιο από το Βρετανικό Μουσείο που αποδίδεται στον Giovanni Antonio Dosio και απεικονίζει κάτι που δεν θα περίμενε να συναντήσει κανείς, τις διάφορες φάσεις ενός ονείρου του ίδιου του ζωγράφου, εμπνευσμένου ίσως από την Κόλαση του Δάντη. Επίσης, ένα σχέδιο του Federico Zuccari, από μια σειρά σχεδίων εις μνήμη της νεότητας του αδελφού του, επίσης ζωγράφου, Taddeo Zuccari (Το όνειρο του Taddeo, από το Γκέττι του Λος Άντζελες).
Η επόμενη ενότητα, Le Fonti. Dall'Antichità al Rinascimento, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τον βιβλιόφιλο, που μπορεί να δει από κοντά παλαίτυπα και σπάνιες εκδόσεις, συγκεντρωμένα όλα τα σημαντικά έργα που διαμόρφωσαν τις περί ονείρου αντιλήψεις της Αναγέννησης (στον κατάλογο της έκθεσης, ένα εισαγωγικό δοκίμιο του Yves Hersant, ενός εκ των τριών επιμελητών, συνοψίζει εμπεριστατωμένα το ζήτημα των πηγών). Πλάι στα έργα του Αλμπέρτι και του Φιτσίνο, ο Οβίδιος, ο Ιπποκράτης, ο Αρτεμίδωρος, ο Αριστοτέλης, ο μέγας αρχαιοδίφης Μακρόβιος (In Somnium Scipionis). Και, ίσως στο συμβολικό επίκεντρο ολόκληρης της έκθεσης, ένα αντίτυπο της Hypnerotomachia Poliphili (στη δεύτερη ενότητα αυτό) από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, αντίτυπο που προέρχεται από την παλαιά συλλογή των Μεγάλων Δουκών στο Παλάτσο Πίτι, όπου και εκτίθεται τώρα.



Η πέμπτη ενότητα, ξαναπιάνει το νήμα από τη δεύτερη. Το μότο είναι: La vita è sogno, η ζωή είναι όνειρο, από τον Καλντερόν ντε λα Μπάρκα, που ανήκει βέβαια στην εποχή του Μπαρόκ. Άξονας, εδώ, ένα πολυσυζητημένο αλληγορικό σχέδιο του Μικελάντζελο, γνωστό με τον τίτλο Il Sogno della vita umana (Το όνειρο της ανθρώπινης ζωής), για το οποίο πρωταρχική πηγή έμπνευσης φαίνεται ότι υπήρξε ένα ποίημα του πρωτεργάτη της Αναγέννησης Πίκο ντέλα Μιράντολα. Από τις διάφορες εκδοχές της αλληγορίας αυτής, που περιλαμβάνει η ενότητα, ξεχωρίζει εκείνη του Αλεσάντρο Αλόρι (Ουφίτσι), παραγγελία του παθιασμένου με την αλχημεία Φραγκίσκου των Μεδίκων, που θέλησε να διακοσμηθεί έτσι η πίσω πλευρά του πορτρέτου της Μπιάνκα Καπέλο, ερωμένης και μετέπειτα συζύγου.


Η έκτη ενότητα, στη συνέχεια, τιτλοφορείται Sogni enigmatici e visioni da incubo (Αινιγματικά όνειρα και εφιαλτικά οράματα), με την παρουσία του Βορρά να γίνεται πιο έντονη, όπως είναι επόμενο στη συγκεκριμένη θεματολογία. Εδώ, το περίφημο πολύπτυχο του Ιερώνυμου Μπος από το Παλάτσο Γκριμάνι της Βενετίας επιβάλλεται. Χωρίς να επισκιάζει όμως άλλα έργα, όπως το λεγόμενο Όνειρο του Ραφαέλο, που μάλλον αναφέρεται στο συναρπαστικό έκτο βιβλίο της Αινειάδας (Κάθοδος στον Άδη) και το οποίο παρουσιάζεται σε τρεις διαφορετικές εκδοχές. Είναι πολλές οι λεπτομέρειες που θα μπορούσε να αφηγηθεί κανείς για αυτή την έκθεση.
Η τελική ενότητα, αναδεικνύει με ενάργεια, ακόμα και για τον ανυποψίαστο θεατή, τη λογική με την οποία παρουσιάζονται τα έργα. Με τίτλο L'Aurora e il Risveglio (Η Αυγή και η Αφύπνιση), η ενότητα αυτή, η μόνη που καταλαμβάνει μια αυτόνομη αίθουσα της Παλατιανής Πινακοθήκης, αποτελείται από δύο μόνον έργα, το ένα του Μπατίστα Ντόσι, από τις Κρατικές Συλλογές της Δρέσδης, και το άλλο του Ντόσο Ντόσι, από το Παλάτσο Μανιάνι στη Μπολόνια. Είναι Η Πρωία: η Ηώς με τα άλογα του Απόλλωνα και Το ξύπνημα της Αφροδίτης.


Στο σύνολό τους τα έργα σχηματίζουν μια αφήγηση που περιλαμβάνει διάφορα στάδια, και το θέμα της οποίας είναι η περιπλάνηση της Ψυχής, μέσα από όνειρα αποκαλυπτικά και μυητικά, οράματα του άλλου κόσμου αλλά και εφιάλτες και τρόμους, ως την τελική Αφύπνιση. Ξεκινώντας από τις αλληγορίες της Νύχτας, έμβλημα ενός mysterium tremendum et fascinans, η χαλαρή αυτή αφήγηση ξεδιπλώνει το πέρασμα της ψυχής στους ονειρικούς κόσμους, στα όνειρα εκείνα, τα «αληθινά όνειρα», όπου τα αρχέτυπα παίρνουν σχήμα και μορφή. Είναι αυτό που θα αποκαλούσα η σύγκλιση των κοσμικών πεδίων στο όνειρο (ο Μεσόκοσμος). Εδώ ακριβώς μπορεί να ανιχνευθεί μια βαθύτερη σχέση ανάμεσα στην ίδια την καλλιτεχνική πράξη και στο όνειρο. Ένας πίνακας μπορεί να γίνει μια μεσοκοσμική οθόνη, όχι μια επιφάνεια για την απλή αναπαράσταση ονείρων, αλλά ένα μέσο για τον μετασχηματισμό των αρχετύπων (ή των συμβόλων) σε αισθητές μορφές. Μια διεργασία, δηλαδή, ανάλογη με την ονειρική. Αυτή η συγγένεια της ζωγραφικής με το όνειρο εντοπίζεται στην έννοια της αλληγορίας, ένα από τα κύρια εργαλεία της αναγεννησιακής τέχνης που εφαρμόστηκε τόσο στη μυθολογία όσο και στη χριστιανική παράδοση, αλλά και στη σύμμειξη αυτών των δύο φαινομενικά αντίθετων πεδίων. Σύμμειξη που αποτελεί και βασικό χαρακτηριστικό του πνεύματος της Αναγέννησης.
Πολύ περισσότερο από μια έκθεση με θέμα το όνειρο στην Αναγέννηση, η έκθεση αυτή αναδεικνύει ορισμένες πτυχές, όχι ανεξερεύνητες αλλά ούτε και δεδομένες, του όλου φαινομένου που ονομάστηκε Αναγέννηση. Και ειδικότερα τις πτυχές εκείνες που αποτελούν αυτό που έχει αποκληθεί Ερμητικός Ουμανισμός ένας όρος καθόλου διαδεδομένος αλλά ιδιαίτερα εύστοχος, όπως και ο όρος umanesimo iniziatico, «μυητικός ουμανισμός», που χρησιμοποιήθηκε από τον ιστορικό Delio Cantimori παράλληλα με τον όρο umanesimo ermetico. Τα έργα συνθέτουν, θα έλεγα, κάτι σαν ένα νεοπλατωνικό και ερμητικό μυθιστόρημα σε εικόνες. Με τη μορφή, βέβαια, και με το νόημα που έχουν πάρει πλέον ο νεοπλατωνισμός και ο ερμητισμός την εποχή εκείνη. Θέμα που μένει να εξερευνηθεί σε κάθε πιθανή του διάσταση.
Αναρωτήθηκα, ποιός ακριβώς είναι ο μίτος, το νήμα που δένει μεταξύ τους τις διάφορες εικόνες και τα στάδια της αφήγησης; Μπορεί να ανιχνεύσει κανείς έναν συμβολικό κώδικα ανάμεσα στα έργα. Έναν κώδικα κοινό αλλά και πολύμορφο, που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί σε μια παράξενη λέξη: Υπνερωτομαχία.


Ντόσο Ντόσι, Αλληγορία με τον Πάνα (Μουσείο Γκέττι)

Υπάρχει ένα βασικό δεδομένο, ότι σε διάφορα έργα της αναγεννησιακής τέχνης εντοπίζονται στοιχεία εικονογραφικά που παραπέμπουν ελεύθερα, σύμφωνα με τους μελετητές, σε συγκεκριμένες εικόνες της Υπνερωτομαχίας του Πολυφίλου, της Hypnerotomachia Poliphili δηλαδή. Παραδείγματος χάριν, ο πίνακας του Ντόσο Ντόσι Αλληγορία με τον Πάνα, που περιλαμβάνεται στην έκθεση, ίσως έχει ως μοναδική πηγή έμπνευσης την Hypnerotomachia, όπως υποστήριξε πρόσφατα μια νέα ερευνήτρια, η Raffaella Pastore L'“Allegoria con Pan” di Dosso Dossi al Getty Museum: dal “furor erotico” al “purus amor” nel segno di Polifilo», Polittico, 5, 2008) που βασίσθηκε σε προηγούμενη εργασία του Giancarlo Fiorenza. Η έρευνα των επιδράσεων του βιβλίου, όχι μόνο στο καλλιτεχνικό πεδίο, έχει πολύ δρόμο ακόμα. Δεν θα ήθελα όμως να σταθώ σε αυτό, αλλά στην ίδια την έννοια της Υπνερωτομαχίας. Μπορεί αυτή να σημαίνει κάτι για τη ζωγραφική της Αναγέννησης; Μια νύξη, μόνο, θα κάνω επ' αυτού.
Τί σημαίνει Υπνερωτομαχία; Η καθιερωμένη από παλιά ερμηνεία βασίζεται στον διαχωρισμό του πρώτου (ύπνος) από τα άλλα δύο συνθετικά μέρη της λέξης, έναν διαχωρισμό που μοιάζει αυτονόητος για τον λόγο ότι οι λέξεις έρως και μάχη, που συνθέτουν τη λέξη ερωτομαχία, απαντώται σε διάφορες ανάλογες σύνθετες λέξεις, όπως ερωτομανία, ερωτοληψία και θεομαχία, ουρανομαχία αντιστοίχως (αλλά να θυμηθούμε και την πετρομαχία, την petromachie του Ραμπελαί). Έτσι, στην επανέκδοση του 1545, ένας υπότιτλος σε απλά ιταλικά εξηγεί ότι Hypnerotomachia σημαίνει «pugna d'amore in sogno», ενώ η ελισαβετιανή εκδοχή του 1592 έχει τον τίτλο The Strife of Love in a Dream (τίτλο που διατήρησε και η νέα μετάφραση από τον Joscelyn Godwin, στην οποία πολύ λίγα στοιχεία διασώζονται από το πρωτότυπο). Αν το θέμα του έργου είναι μια ερωτομαχία που λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια του ύπνου, τότε η καθιερωμένη ερμηνεία είναι απολύτως ακριβής. Αυτό συνεπάγεται ότι το κλειδί του έργου βρίσκεται στο όνειρο, όπως πιστεύουν πολλοί από τους σημερινούς αναγνώστες. Σαν δηλαδή η Hypnerotomachia Poliphili να είναι ένα έργο του Φανταστικού που αφηγείται όνειρα με κάποια κρυφή σημασία, απλώς. Πολύ διαφορετικά είναι τα πράγματα, όμως, αν δεχθούμε ότι το έργο λειτουργεί και σε ένα δεύτερο, πιο εσωτερικό επίπεδο: ως ολότητα, κεμένου και εικόνας, όπου η εικόνα δεν είναι προέκταση του κειμένου αλλά ένα άλλο κείμενο. Υπάρχει μάλιστα και μια ακόμα πιο ακραία, προς την κατεύθυνση αυτή, ερμηνεία από τον Grasset d'Orcet (μια σύντομη αναφορά στον πρόδρομο αυτόν του Fulcanelli έχω κάνει παλιότερα σε σχέση με το θέμα της αρχέγονης γλώσσας). Απηχώντας απόψεις ενός ορισμένου γαλλικού ερμητικού ρεύματος του 19ου αιώνα, ο Grasset d'Orcet υποστήριξε ότι οι εικόνες της Hypnerotomachia Poliphili αποτελούν το πραγματικό κείμενο ενώ το γραπτό είναι μια απλή διακόσμηση (ρόλος που συνήθως επιφυλάσσεται στην εικόνα), ένα εντέχνως παραπλανητικό «πέπλο». Οι εικόνες είναι δυνατόν να διαβαστούν σαν να σχηματίζουν κρυπτογραφήματα, και η τεχνική που ακολουθεί ο Grasset d'Orcet είναι παρόμοια με εκείνη με την οποία κατασκευάζεται ένα «ομιλόν οικόσημο»: ένα ερμητικό rebus (βλ. Ο φωνητικός συμβολισμός). Όπως κι αν έχει, το έργο αυτό πρέπει να μελετάται για αυτό που είναι, και η Hypnerotomachia Poliphili είναι ένα ερμητικό Liber, το πιο εμβληματικό βιβλίο του Ερμητικού και του Μυητικού Ουμανισμού. Ακριβώς επειδή ως ολότητα, και όχι ως γραπτό, η Hypnerotomachia Poliphili δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί σαν έργο του Φανταστικού ή σαν μεσαιωνικό ρομάντσο που έχει απλώς μεταφερθεί στο επίπεδο του ονείρου ή ακόμα σαν ψυχολογική αλληγορία, έχουμε κάθε λόγο να υποθέσουμε ότι η σημασία της λέξης υπνερωτομαχία είναι άλλη από αυτή που δείχνει εκ πρώτης όψεως. Αν λοιπόν το κλειδί του έργου δεν βρίσκεται στο όνειρο, κατά συνέπεια η λέξη δεν έχει μόνο τη σημασία της ερωτομαχίας κατά τη διάρκεια του ονείρου, τότε θα πρέπει θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν ο εναλλακτικός συνδυασμός των λέξεων, σύμφωνα με τον οποίον υπνερωτομαχία σημαίνει Μάχη του Ύπνου και του Έρωτα.
Αλλά Μάχη του Ύπνου και του Έρωτα θα πει Μάχη του Ονείρου και του Έρωτα... Μια άλλη διαδρομή ξεκινά από αυτό το σημείο. Μια διαδρομή ανάμεσα από τις εικόνες και τα κείμενα, ανάμεσα από τις εικόνες–κείμενα: τις αλληγορίες. Όπου τα κοσμικά πεδία μάχονται, δηλαδή συγκρούονται και συγκλίνουν, στην οθόνη του Ονείρου και κατ' επέκταση της ζωγραφικής. Η ζωγραφική ως Υπνερωτομαχία, με άλλα λόγια, η ζωγραφική ως η περιπέτεια της Ψυχής.

 Δημήτρης Τσουμάνης


13.8.13

ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΝΑΠΟΛΗ – (Α)ΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ – ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ

Μια επιλογή από το φωτογραφικό έργο του Mimmo Jodice.

Παρεμβάλλονται, με πλάγια γράμματα, αποσπάσματα από το κείμενο: Οι Μυστηριακές Λατρείες των Πόλεων 
 



 
Από τη σειρά Vedute di Napoli (1980)



...μια Νάπολη παράλληλη, μυστικοπαθής, ταντρική

 


 Νάπολη, πόλη της Ίσιδος...





Ακολουθούμε τα χνάρια όσων προηγήθηκαν από εμάς, διαβάζουμε τα σημάδια

 


 Το πνεύμα αυτού του τόπου, το genius loci της Νάπολης, αγαπά να κρύβεται, αγαπά και να φανερώνεται – καμιά φορά


 

Από τη σειρά Città Visibili

 
Νάπολη, 1990

 Η θέα από ψηλά στον Κόλπο της Νάπολης... «Vedi Napoli e poi muori»




Βοστώνη, 2001

...η στιγμή κατά την οποία το υπό διαμόρφωση όραμα της διαδρομής ακινητοποιείται σε μία εικόνα



«The  Act  of  Seeing  with  one's  own  eyes» 


Από τη σειρά Natura (1995)








Από τη σειρά Eden (1995)




Κάτι που γίνεται απτό, αισθητό, κατά τη διάρκεια των διαδρομών...





...το οργανικό συγχέεται με το ανόργανο


 



«Η Αμαζόνα του Ερκολάνεουμ», από τη σειρά Mediterraneo (2007)
 
Η μυστηριακή τέχνη...αυτή η εξαίφνης μεταλλαγή



Περισσότερες φωτογραφίες από τις σειρές αυτές στον ιστότοπο του Mimmo Jodice: mimmojodice.it